Centrum Integracji Społecznej (CIS) to jednostka organizacyjna utworzona przez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową, realizująca reintegrację zawodową i społeczną poprzez prowadzenie dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym programów edukacyjnych, obejmujących m.in. nabywanie umiejętności zawodowych, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych oraz nabywanie innych umiejętności niezbędnych do codziennego życia. CIS nie jest samodzielnym podmiotem prawnym lecz formą prawną adresowaną do instytucji oraz organizacji pozarządowych pracujących z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. W grupie beneficjentów CIS są te same grupy osób, które mogą założyć spółdzielnię socjalną.
Gospodarka społeczna
Definicja 1 Współczesna gospodarka społeczna dąży do takiego układu ekonomicznego i społecznego, który przewiduje więcej sprawiedliwości i szczęścia dla ludzi. Stara się to osiągnąć przez dobrowolną i racjonalną działalność organizacyjną.
Oparta jest ona na trzech zasadach:
1) Dobrowolność czyli zasada „otwartych drzwi”;
2) Demokracja, czyli „jeden człowiek jeden głos”;
3) Pierwszeństwo człowieka nad kapitałem.
Definicja 2 Gospodarka społeczna to sposób funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych. Jednak nie jest to prosta suma PES, ale też ich wzajemne powiązania. Od kooperacji poszczególnych przedsiębiorstw między sobą, poprzez całe systemy współpracy (np. na poziomie lokalnym), aż po relacje z innymi segmentami gospodarki. Tutaj też mamy cały system (systemy) wsparcia dla przedsiębiorstw społecznych: od wsparcia merytorycznego, poprzez instrumenty finansowe, aż po formy reprezentacji.
Klub Integracji Społecznej (KIS) to jednostka, której celem jest udzielenie pomocy osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu umiejętności uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, w powrocie do pełnienia ról społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych, jako wartości na rynku pracy. KIS działa na rzecz integrowania się osób o podobnych trudnościach i problemach życiowych. To jednostka pomagająca samo organizować się ludziom w grupy, podejmować wspólne inicjatywy i przedsięwzięcia w zakresie aktywizacji zawodowej, w tym zmierzające do tworzenia własnych miejsc pracy. KIS zostaje powołany przez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizacja pozarządowa.
Organizacja pozarządowa – organizacja obywatelska (założona przez obywateli lub ich organizacje) działająca z własnej inicjatywy na rzecz wybranego interesu publicznego i niedziałająca dla osiągnięcia zysku. Najważniejsze podmioty zaliczające się do tej kategorii to stowarzyszenia i fundacje.
Fundacja – organizacja powołana dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych (przy czym gospodarcze cele nie mogą być celami zarobkowymi). Fundacja jest powoływana przez osobę fundatora, którym może być osoba fizyczna, a także osoba prawna. Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą służącą realizacji jej celów, przy czym wartość jej środków majątkowych przeznaczonych na działalność gospodarczą nie może być mniejsza niż 1000 złotych. Środki uzyskane z działalności gospodarczej powinny być przeznaczone na działalność statutową. Fundacje prowadzące działalność gospodarczą z chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorców stają się przedsiębiorcami w zakresie tej działalności, mogą też zakładać jednoosobowe spółki kapitałowe, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne.
Stowarzyszenie – dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie w celach niezarobkowych, opierające swoją działalność na pracy społecznej członków. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach z zastrzeżeniem, że dochód z tej działalności będzie przeznaczony na cele statutowe, nie będzie przeznaczony do podziału między jego członków. Stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą z chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorców stają się przedsiębiorcami w zakresie tej działalności, mogą też zakładać jednoosobowe spółki kapitałowe, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne.
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) jest funduszem celowym, którego środki przeznaczane są na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych. Posiada własną osobowość prawną, posiada własny zarząd nadzorowany przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.
Przedsiębiorstwo społeczne (zwane też czasem przedsiębiorstwem ekonomii społecznej, PES) (1) forma aktywności społeczno-gospodarczej. PES może być organizacja pozarządowa, spółdzielnia socjalna czy spółka handlowa, która nie jest nastawiona na zysk. Najbardziej popularna i często stosowana w odniesieniu do przedsiębiorstwa społecznego jest definicja europejskiej sieci badawczej EMES (European Research Network). Według niej za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność o głównie społecznych celach, której zyski w założeniu są reinwestowane w jej cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli. EMES określa kryteria społeczne i kryteria ekonomiczne, którymi powinny charakteryzować się inicjatywy wpisujące się w ekonomię społeczną. Kryteria ekonomiczne:
prowadzenie działalności w sposób względnie ciągły, regularny, w oparciu o instrumenty ekonomiczne; niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; ponoszenie ryzyka ekonomicznego; istnienie (choćby nielicznego) płatnego personelu. Kryteria społeczne: wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia; oddolny, obywatelski charakter inicjatywy; specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania; możliwie wspólnotowy charakter działania; ograniczona dystrybucja zysków. Ten zestaw kryteriów jest definicją idealnego przedsiębiorstwa społecznego. Od przedsięwzięć zaliczanych do tego sektora nie wymaga się zatem spełnienia wszystkich kryteriów, lecz większości z nich.
(2) Przedsiębiorstwo społeczne jako termin prawny proponuje wprowadzić projektodawca Ustawy o przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstwie społecznym.
Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielnia może również prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Dokonując typologii spółdzielni dosyć często przyjmuje się kryterium przedmiotu działalności, dzieląc spółdzielnie na handlowe, mieszkaniowe, usługowe itd. Innym rodzajem podziału mogłaby być klasyfikacja spółdzielni ze względu na funkcję, jaką spełniają w stosunku do członków. Przykładowo, jeżeli powiązanie ze spółdzielnią wynika z faktu zaspokojenia określonej potrzeby, to będziemy mówić o spółdzielniach konsumenckich, często nazywanych spółdzielniami użytkowników. Jeżeli zaś powiązanie to ma charakter stosunku pracy, wtedy mowa będzie o spółdzielniach pracy.
Spółdzielnia socjalna jest pierwszą w Polsce formą prawną, którą Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych wprost określiła jako przedsiębiorstwo społeczne. Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Spółdzielnia socjalna działa na rzecz społecznej i zawodowej reintegracji jej członków. Spółdzielnię socjalną mogą założyć: osoby bezrobotne, bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, uzależnieni od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, chorzy psychicznie, zwalniani z zakładów karnych, uchodźcy realizujący indywidualny program integracji, osoby niepełnosprawne. Spółdzielnię socjalną może założyć co najmniej pięć osób spełniających wymienione wyżej warunki, nie więcej jednak niż pięćdziesiąt.
Spółdzielnia konsumentów (często nazywana też spółdzielnią użytkowników), to spółdzielnia, w której członkami i właścicielami są konsumenci świadczonych przez nią usług.
Członkowie spółdzielni organizują się w celu bezpośredniego zaspokojenia określonej potrzeby. Taką spółdzielnią jest np. kooperatywa spożywców, która dostarcza swoim członkom towary wysokiej jakości i po przystępnych cenach (głównie z uwagi na to, że przejmuje również rolę pośrednika pomiędzy producentem a konsumentem).
Dodatkowo zysk ze sprzedaży (także przecież osobom postronnym) jest dzielony między członków w formie dywidend. Podobnie działają typowe spółdzielnie mieszkaniowe (gdzie spółdzielcy są użytkownikami, a nie właścicielami mieszkań), a także kasy kredytowe, gdzie tani kredyt udzielany członkom jest wynikiem ich współwłasności w przedsięwzięciu.
Spółdzielnia pracownicza to spółdzielnia, której członkami i właścicielami są jej pracownicy. Jest to po prostu rodzaj wspólnej działalności gospodarczej. Członkowie spółdzielni łączą swoje potencjały, umiejętności i dzięki temu dostarczają na rynek towar czy usługę tańszą albo bardziej przetworzoną (a więc bardziej wartościową), niż gdyby każdy z nich dostarczał to w ramach swojej oddzielnej działalności gospodarczej.
Spółdzielnia producentów to spółdzielnia, której właścicielami są producenci określonych produktów czy usług. Każdy prowadzi własną działalność, a współpraca z innymi zapewnia im konkurencyjność na rynku. Typowym przykładem są np. spółdzielnie mleczarskie i różnego rodzaju grupy producenckie. W celu prowadzenia wspólnego marketingu lub dostępu do systemu dalszego przetworzenia ich produktów przedsiębiorcy zrzeszają się i korzystają na współpracy.
Inną formą są np. spółdzielnie, które wspólnie dokonują zakupów surowców po cenach hurtowych na potrzeby swoich członków lub wręcz wspólnie nabywają odpowiednie maszyny i urządzenia, które dzięki spółdzielni są wykorzystywane w pełni (tak jak wspólna lodówka w rodzinie wielopokoleniowej). Spółdzielniami tego typu są także np. spółdzielnie mieszkaniowe, w których właściciele poszczególnych mieszkań wspólnie zarządzają ich obsługą (dzisiejsze wspólnoty mieszkaniowe to właśnie ten typ działalności). Także kasy oszczędnościowe, choć teraz najczęściej są to kasy kredytowo-oszczędnościowe, ale kiedyś funkcjonowały oddzielnie. Część osób jest ich członkami nie po to, aby tanio pożyczać, ale aby dobrze inwestować, bo inwestowane wspólnie środki przynoszą większe zyski.
Usługi użyteczności publicznej o charakterze gospodarczym i pozagospodarczym
W odróżnieniu od usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym, usługi użyteczności publicznej jako takie nie są wymieniane w traktatach (chodzi o prawo unijne – przyp. PF). Usługi użyteczności publicznej o charakterze pozagospodarczym nie są regulowane konkretnymi przepisami wspólnotowymi i nie podlegają zasadom dotyczącym rynku wewnętrznego, konkurencji i pomocy publicznej. Niemniej wpisują się w szereg nieodzownych dla społeczeństwa celów Unii Europejskiej (poszanowanie praw podstawowych, zwiększanie dobrobytu obywateli, sprawiedliwość społeczna, spójność społeczna itd.). Wynika z tego zatem, że Unia jest nie tylko zobowiązana do podnoszenia poziomu i jakości warunków życia na swym obszarze, ale ma również pewne obowiązki w odniesieniu do instrumentów służących wdrażaniu praw podstawowych i spójności społecznej, mianowicie usług użyteczności publicznej. Powinna zatem przynajmniej czuwać nad tym, by takie usługi były powszechnie dostępne, po rozsądnej cenie oraz by miały dobrą jakość.
Warsztat terapii zajęciowej (WTZ) – wyodrębniona organizacyjnie i finansowo placówka stwarzająca osobom niepełnosprawnym, niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskiwania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.
Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) jest rozwiązaniem prawnym wprowadzonym Ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. ZAZ nie jest samodzielną formą prawną – jest organizacyjnie i finansowo wydzieloną jednostką, która uzyskuje status zakładu aktywności zawodowej. O utworzenie ZAZ ubiegać się mogą jednostki i organizacje wymienione w ustawie, których statutowym zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. ZAZ tworzy się w celu okresowego zatrudniania osób niepełnosprawnych z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności i określonych w ustawie grup osób z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także przygotowania ich do życia w otwartym środowisku. ZAZ może prowadzić działalność gospodarczą.
Zatrudnienie wspierane (socjalne) to forma wsparcia osób, które mają szczególne trudności w wejściu lub powrocie na otwarty rynek pracy np. są długotrwale bezrobotne. Z tej formy wsparcia mogą skorzystać osoby, które uczęszczały wcześniej przez co najmniej 6 miesięcy na zajęcia Centrum Integracji Społecznej (CIS) lub Klubu Integracji Społecznej (KIS). Na wniosek kierownika CIS, pracownika socjalnego (w KIS) lub samego zainteresowanego (uczestnika), może on zostać skierowany przez powiatowy urząd pracy do pracy u pracodawcy lub w CIS. Zatrudnienie wspierane polega na tym, że powiatowy urząd pracy może zrefundować pracodawcy lub CIS-owi część wynagrodzenia i składek zdrowotnych, należnych z tytułu świadczonej przez uczestnika pracy, jeśli zatrudnia go nie krócej niż przez 12 miesięcy.
Wysokość refundacji może kształtować się następująco:
1) 100% zasiłku dla bezrobotnych wraz ze składką na ubezpieczenia społeczne, w pierwszych 3 miesiącach;
2) 80% zasiłku dla bezrobotnych wraz ze składką na ubezpieczenia społeczne, w 3 kolejnych miesiącach;
3) 60% zasiłku dla bezrobotnych wraz ze składką na ubezpieczenia społeczne, w następnych 6 miesiącach.
Uczestnicy CIS lub KIS mogą też przy finansowym wsparciu starosty założyć spółdzielnię socjalną. Wsparcie może tu polegać na sfinansowaniu z Funduszu Pracy części składek należnych ZUS-owi, jak również na przyznaniu jednorazowej dotacji na rozpoczęcie działalności oraz na dofinansowaniu konsultacji, doradztwa, pomocy prawnej niezbędnej do założenia spółdzielni. Dokładnie zasady wsparcia przy zakładaniu spółdzielni opisuje Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucja rynku pracy.